سرطان یکی از بیماری‌های پیچیده و نگران‌کننده است که خانواده‌ها را درگیر پرسش‌های متعدد می‌کند. بسیاری می‌پرسند: «اگر یکی از اعضای خانواده‌ام سرطان داشته باشد، آیا من هم در خطر هستم؟» پاسخ به این سؤال نیازمند درک درست تفاوت میان سرطان‌های ارثی، خانوادگی و محیطی است. دکتر رضا شیرکوهی، استاد ژنتیک پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران، با ارائه توضیحاتی علمی، به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهد و راهکارهای بررسی و پیشگیری را شرح می‌دهد.
سرطان؛ اتفاقی، محیطی یا ارثی؟
سرطان نتیجه تغییرات ژنتیکی در سلول‌هاست، اما منشأ این تغییرات می‌تواند متفاوت باشد. برخی جهش‌ها تصادفی رخ می‌دهند و هیچ زمینه ژنتیکی ندارند، برخی ناشی از عوامل محیطی و سبک زندگی هستند و تنها بخش کوچکی از سرطان‌ها، یعنی حدود ۵ تا ۱۰ درصد، به‌طور مستقیم ارثی هستند. شناخت نوع سرطان و علت آن اهمیت زیادی دارد، زیرا تعیین‌کننده مسیر پیشگیری، تشخیص زودهنگام و درمان است.
- جهش‌های تصادفی ژنی که بدون پیش‌زمینه خانوادگی رخ می‌دهند.
- تأثیر محیط و سبک زندگی شامل رژیم غذایی، آلودگی، مصرف دخانیات و سایر عوامل محیطی.
- سرطان‌های ارثی که ناشی از انتقال ژن‌های جهش‌یافته از والدین به فرزندان هستند.
ژن های مرتبط با سرطان چگونه منتقل می شوند؟
برخی ژن‌ها می‌توانند خطر ابتلا به سرطان را در خانواده‌ها افزایش دهند. اگر فردی حامل یک جهش ژنی مرتبط با سرطان باشد، احتمال انتقال آن به فرزندانش حدود ۵۰ درصد است. از جمله شناخته‌شده‌ترین این ژن‌ها می‌توان به BRCA1 و BRCA2 اشاره کرد که با سرطان پستان و تخمدان ارتباط نزدیکی دارند.
- ژن‌های پرخطر می‌توانند نسل‌ها را دور بزنند و در فرزندان یا نوه‌ها بروز کنند.
- وجود این ژن‌ها الزاما به معنی ابتلای قطعی به سرطان نیست، اما ریسک را به‌طور قابل توجهی افزایش می‌دهند.
چه مواردی نیازمند بررسی ارثی بودن سرطان هستند؟
توجه به سن ابتلا، تعداد مبتلایان در خانواده و نوع سرطان، معیارهای مهمی برای تشخیص احتمال ارثی بودن هستند. در این موارد بررسی ژنتیکی توصیه می‌شود:
- بروز سرطان در سنین پایین، مثلاً زیر ۴۰ سال.
- وجود چند مورد مشابه سرطان در خانواده.
- ابتلا به سرطان‌های نادر یا غیرمعمول، مانند سرطان پستان در مردان یا سرطان دوطرفه تخمدان.
- وجود نقایص مادرزادی همراه با سرطان.
بررسی ژنتیکی؛ از مشاوره تا آزمایش
اولین قدم برای تشخیص ارثی بودن سرطان، مشاوره ژنتیک است. در این جلسات، شجره‌نامه خانوادگی رسم می‌شود و سوابق بیماری بررسی می‌گردد. در صورت نیاز، آزمایش‌های ژنتیک تخصصی روی فرد مبتلا و اعضای در معرض خطر انجام می‌شود.
- بیش از ۵۰ ژن اصلی با انواع سرطان‌های ارثی شناخته شده‌اند.
- تکنولوژی‌های نوین امکان شناسایی جهش‌های ژنی را با دقت بالا فراهم می‌کنند.
- آزمایش‌ها می‌توانند اطلاعاتی برای پیشگیری و درمان هدفمند ارائه دهند.
پیشگیری و راهکارهای عملی
افرادی که حامل ژن پرخطر هستند، می‌توانند با اقدامات پیشگیرانه ریسک ابتلا به سرطان را کاهش دهند:
- جراحی پیشگیرانه، مانند برداشتن تخمدان، رحم یا ماستکتومی.
- انجام غربالگری‌های منظم برای تشخیص زودهنگام سرطان.
- اصلاح سبک زندگی، شامل تغذیه سالم، ورزش منظم و اجتناب از عوامل محیطی خطرناک.
به عنوان مثال، زنانی که ژن BRCA1 مثبت دارند، احتمال ابتلا به سرطان پستان تا ۷۰ درصد و سرطان تخمدان تا ۵۰ درصد افزایش می‌یابد، اما غربالگری منظم و اقدامات پیشگیرانه می‌تواند ریسک را کاهش دهد.
بررسی خطر برای اعضای خانواده
اگر در خانواده فردی مبتلا به سرطان باشد، بررسی بستگان درجه یک، دو و حتی سه اهمیت دارد. جهش ژنی ممکن است نسل دوم را رد کند و در نسل سوم بروز کند.
- کودکان با سابقه خانوادگی قوی توصیه می‌شود از ۱۰ سال زودتر از سن تشخیص اولین مورد، بررسی بالینی دریافت کنند.
- برخی سرطان‌های کودکان، مانند لوسمی و تومورهای مغزی یا کلیوی، می‌توانند زمینه ارثی داشته باشند.
نقش محیط و سبک زندگی
سرطان خانوادگی همیشه ارثی نیست. عوامل محیطی و سبک زندگی می‌توانند نقش تعیین‌کننده‌ای داشته باشند:
- مثال: چند برادر سیگاری که سرطان ریه می‌گیرند، ممکن است عامل اصلی سبک زندگی باشد نه ژنتیک.
- آلودگی‌ها، نیترات موجود در آب و اشعه‌های محیطی نیز می‌توانند در بروز سرطان مؤثر باشند.
درمان های نوین و پزشکی شخصی سازی شده
درمان‌های مدرن سرطان فراتر از شیمی‌درمانی کلاسیک است و به سمت پزشکی شخصی‌سازی‌شده حرکت کرده‌اند. در این روش ابتدا پروفایل ژنی سلول سرطانی بررسی می‌شود و سپس داروی مناسب برای هدف قرار دادن مسیر مولکولی معیوب انتخاب می‌شود.
- این روش شبیه به آنتی‌بیوگرام در درمان عفونت‌هاست: دارویی انتخاب می‌شود که دقیقاً اثرگذار باشد.
- درمان شخصی‌سازی‌شده می‌تواند اثرات جانبی را کاهش دهد و شانس موفقیت را افزایش دهد.
توصیه پایانی
اگر در خانواده شما فردی مبتلا به سرطان بوده، به ویژه در سنین پایین یا با فرم‌های غیرمعمول، حتماً مشاوره ژنتیک دریافت کنید. شناسایی زودهنگام جهش‌های ژنی می‌تواند جان شما یا عزیزانتان را نجات دهد و امکان پیشگیری یا درمان هدفمند را فراهم کند.
- بررسی شجره‌نامه خانوادگی و آزمایش ژنتیک می‌تواند خطر را به‌طور قابل توجهی کاهش دهد.
- رعایت سبک زندگی سالم، غربالگری منظم و اقدامات پیشگیرانه مکمل راهکارهای ژنتیکی است.
نتیجه گیری
سرطان تنها در ۵ تا ۱۰ درصد موارد به‌طور مستقیم ارثی است، اما سابقه خانوادگی می‌تواند نشانه‌ای از ریسک بالاتر باشد. تشخیص به‌موقع و بررسی ژنتیکی، همراه با اصلاح سبک زندگی، غربالگری منظم و اقدامات پیشگیرانه، می‌تواند خطر ابتلا را کاهش دهد و شانس موفقیت درمان را افزایش دهد.
به‌طور کلی، داشتن عضو خانواده مبتلا به سرطان لزوماً به معنی ابتلای قطعی شما نیست، اما هوشیاری و برنامه‌ریزی دقیق برای بررسی و پیشگیری اهمیت بالایی دارد. ترکیب دانش ژنتیک با سبک زندگی سالم، بهترین راهکار برای محافظت از خود و نسل‌های بعدی در برابر سرطان است.
بدون نظر! اولین نفر باشید